Startle effect; ani, yoğun, tehdit edici ve genellikle beklenmedik bir uyarana verilen fiziksel ve bilişsel tepki olarak tanımlanır. Sürpriz anı ise beklentiler ile gerçeklik arasındaki bilişsel bir uyumsuzluktur. Startle etkisi, genellikle sürpriz anını takip eden veya onunla tetiklenen ilk fiziksel tepkidir ve asıl tehlike burada başlar.
“Donup kalmak”, “Savaş ya da kaç” (freeze, fight or flight) fizyolojik tepkilerinden farklı olarak bireylerin uyaranları algılama ve işleme yeteneğinin önemli ölçüde kısıtlandığı durumlar “startle etkisi” fenomeniyle açıklanır. Karar alma için gereken üst düzey işlevler önemli ölçüde bozulur ve ekstrem durumlarda bu işlevler tamamen devre dışı kalır; bu durum "bilişsel kapasite kaybı" (cognitive incapacitation) olarak da bilinir. Performans düşüşü 3 ila 10 saniye arasında değişebilir ve yapılan araştırmalar beklenmedik olaydan sonra bilgi işleme yeteneğinin toparlanma süresinin bir dakikayı bulabildiğini göstermiştir.
Bahsi geçen bilişsel kapasite kaybı durumu, “duygusal zekâ” kavramını popülerleştiren Daniel Goleman tarafından 'amigdala kaçağı' (amygdala hijack) olarak da adlandırılır. Beynin tehdit algılama merkezi olan amigdala, rasyonel düşünce ve karar vermeyi yöneten prefrontal korteksten çok daha hızlı tepki verir. Aşırı bir irkilme anında, amigdala adeta sistemi ele geçirir ve mantıklı düşünmemizi sağlayan prefrontal korteksin devreye girmesini engeller. Mantıklı düşünme yetimiz bir süreliğine felç olur.
Sinirbilim açısından bakıldığında, talamus'tan amigdalaya giden sinyaller, sadece neokortekse gönderilen verinin bir kısmını içeren, kabataslak bir uyarı niteliğindedir. Bu nedenle, amigdala resmin tamamını göremeden hızlı bir tepki verir ve bu durum hatalara ve yanlış alarmlara yol açabilir. Normalde prefrontal loblar, girdileri işlerken limbik merkezin aktivasyon sinyallerini sönümler ve duygusal yükselişleri yumuşatmak için bir kapatma düğmesi sağlayarak duygularımızı yönetir. Ancak amigdala hijack sırasında işler tersine döner.
Düşünen beynimiz duygusal beynimizden evrildiği için, düşüncelerimiz ve duygularımız birbiriyle bağlantılıdır. Amigdala, beynimizin duygusal merkezidir ve beyin sapının her iki yanında iki tane bulunur, temel olarak duygularımızdan ve duygusal hafızamızdan sorumludur. Ayrıca amigdala sürekli olarak potansiyel tehditleri tarar. Bir tehdit algıladığında, bir düzenek gibi hareket ederek beynin geri kalanına hızla bir kriz mesajı gönderir ve rasyonel zihnimiz de dahil olmak üzere çoğu beyin işlevini ele geçirir.
Kontrolör çalışma ortamı olan CWP (Controller Working Position), anlık olarak çok sayıda uyaranın işlenmesi, revize edilmesi ve mevcut bilgilerle muhakeme edilmesi gereken dinamik bir çerçeve sunmaktadır. Acil durumlar veya belirsizlik durumları gibi senaryolarda, bilişsel işlem yeteneğindeki herhangi bir kayıp -üç saniyeliğine bile olsa- operasyonel riski artırır. Beyin aşırı yüklenir ve yeni bir örüntü aramakla meşgul olur. Bu durum, hatalı kararlara, iletişimlere ve eylemlere yol açabilir veya donup kalma başka bir deyişle de hiçbir şey yapılamamasıyla sonuçlanabilir. Belki de en endişe verici olan, kontrolörlerin içinde bulunduğu durumun ayırdına varamaması ve durumsal farkındalık kaybıdır.
Peki kontrolörler, olası bir startle etkisiyle başa çıkmak için nasıl stratejiler geliştirebilirler?
.png "\"Startle effect\" kavramı")
Kaynaklar:
-Glen Watson, How One Incıdent Changed My Approach To Handlıng The Unexpected, HindSight 34, Winter 2022-2023.-Martin, W., Murray, P. & Bates, P. (2012). The effects of startle on pilots during critical events: a case study analysis. 30th European Aviation Psychology Association Conference, Villasimius, Sardinia, September 2012. (alert-passed)
Lütfen ofansif bir dil kullanmadığınızdan, yapıcı öneriler ve eleştirilerde bulunduğunuzdan emin olun. Yorumlar denetlendikten sonra uygun bulunursa yayımlanmaktadır. Anlayışınız için teşekkürler.