Hava Trafik Kontrolörleri ve Yönetici İşlevlerin Önemi

Yönetici işlevlerin önemi

Bilişsel bilim ve nöropsikolojide yönetici işlevler, davranışın bilişsel kontrolü için gerekli olan -seçilen hedeflere ulaşılmasını kolaylaştıran davranışların tercih edilmesi ve başarıyla izlenmesi- bir dizi süreci içerir. Yönetici işlevler, beynin bilgiyi işlemesi ve organize olmasına yardım eden çok sayıda bilişsel yetenekten oluşur. Prefrontal korteks aktivitesinin önem kazandığı, bilinç ve öğrenme gerektiren senaryolar irdelendiğinde yönetici işlevlerin önemi daha yakından gözlemlenebilir. Plan yapabilme ve değişen dinamik koşullar karşısında revizyona gidebilme becerisi yönetici işlevlerle ilişkilendirilir.

Yönetici işlevler, genel hatlarıyla çalışma belleği, bilişsel inhibisyon ve bilişsel esneklik olmak üzere üç temel mekanizma çerçevesinde irdelenebilir.

Çalışma belleği, bilgiyi geçici olarak depolama ve aynı anda bu bilgiyi amaca yönelik olarak işleyebilme kapasitesini ifade eder. Pasif bir kısa süreli bellek deposundan farklı olarak, çalışma belleği aktif ve dinamiktir. Bilişsel yük (cognitive load) doğrudan çalışma belleğinin kapasitesi ile ilişkilidir; kapasite aşıldığında bilgi işleme hızı düşer ve hata olasılığı artar.

Bilişsel inhibisyon ise dikkat dağıtıcı, göreve uygun olmayan içsel veya dışsal uyaranları ve tepkileri bastırma yeteneğidir. Bu sayede seçici dikkat mekanizması ile birlikte, odak tespiti yapılabilir ve öncelikler belirlenebilir.

Bilişsel esneklik kavramının özünde bireyin dikkatini ve stratejilerini değişen görev taleplerine veya kurallara göre ayarlayabilme kapasitesi ön plana çıkar. Düşünsel katılığı önler ve adaptif problem çözmeyi mümkün kılar. Plan yapabilme ve gerektiğinde planı revize edebilmede, değişen koşulları gözeterek yeni duruma adapte olabilmeyi refere eder.

Hava Trafik Kontrolörleri ve Yönetici İşlevler

Hava trafik kontrolörünün (ATCO) operasyonel rolü, reaktif talimatlar vermekten öte, karmaşık ve dinamik bir hava sahası sistemini proaktif olarak yönetmeyi içerir. Bu görev, yoğun bilgi akışının gerçek zamanlı olarak işlenmesini, geleceğe yönelik projeksiyonlar yapılmasını ve minimum riskle maksimum verimliliğin sağlanmasını zorunlu kılar. ATCO’nun zaman baskısı ve çok sayıda stresöre karşı operasyonel başarımında, sadece tecrübe faktörü ya da kuralları istisnasız uygulama gibi pratiklerden ziyade, bilişsel yetenekler ve yönetici işlevlerin kullanımı ön plana çıkmaktadır. İnsan Faktörleri (Human Factors) literatürü, ATCO performansını etkileyen faktörleri uzun süredir incelemekle birlikte, son yıllardaki nörobilimsel ve bilişsel psikoloji araştırmaları, "Yönetici İşlevler" (Executive Functions) olarak adlandırılan bir grup bilişsel yeteneğin bu performansın temelini oluşturduğunu ortaya koymuştur. 2022 yılında yayınlanan bir araştırma, hava trafik kontrolörlerinin zihinsel esneklik, stratejik planlama ve baskılayıcı kontrol gibi yönetici işlevlerinin genel popülasyona kıyasla ortalamanın üzerinde olduğunu bulgulanmıştır.

Beyinde işlenen bilgilere göre kararlar alınabilmekte ve bu bilgi işleme sürecinin hızı, kavrayış ve performans olarak nitelendirilmektedir. ATCO çalışma ortamı düşünüldüğünde, durumsal farkındalık sayesinde büyük resmi görebilmenin yanı sıra karar alma ve planlama aşamalarında yönetici işlevler kritik ödevleri yerine getirir. Bilgilerin çalışma belleğinde tutulması (callsign, seviye değişiklikleri, uçuş başı değişimleri, conflict trafiklerin takibi, talimatlar vs), o an için ilgisiz olan etmenlerin ayırdına varma ve göz ardı etme, değişen durum ve koşullara esnek bir şekilde adapte olup, muhakeme ve önceliklendirme yapabilme, zaman kontrolü ve yönetimi de işin içine katıldığında tipik bir yönetici işlevler örneği olarak betimlenebilir.

ATCO seçme süreçlerinde kullanılan modern psikometrik bataryalar (örn. FEAST), adayların yönetici işlev kapasitelerini (özellikle çalışma belleği ve çoklu görev yeteneği) ölçmeye yönelik testler içerir.

Sonuç:

Hava trafik kontrolörleri, ATC ve ATM gibi karmaşık ve dinamik sistemlerin merkezinde yer alan ve operasyonun emniyetli, düzenli ve hızlı bir şekilde gelişimine katkı sağlayan profesyonellerdir. Çalışma belleği ile bilgiyi yönetir, baskılayıcı kontrol ile odağı korur ve bilişsel esneklik ile değişime adapte olurlar.

Gelecekte, yapay zeka ve otomasyon sistemlerinin gelişmesiyle birlikte kontrolörlerin rolleri değişebilir, ancak karmaşık durumları değerlendirme, kritik kararlar alma ve beklenmedik durumlara adapte olma yetenekleri her zaman hayati öneme sahip olmaya devam edecektir.

Kaynaklar: 

* Kuşkaya H.O., Varlık F., ATCO - Teknik Bakış ve Organizasyonel Rehber, Nisan 2023.

* de Freitas ÂM, Wetters Portuguez M, Russomano T, da Costa JC. Air Traffic Controllers and Executive Brain Function. aerosp med hum perform. 2022;93(5):426–432. doi: 10.3357/AMHP.5757.2022 (alert-passed)