Hava Trafik Kontrolörleri için Yakıt Acil Durumu Rehberi

Hava Trafik Kontrolörleri için Yakıt Acil Durumu Rehberi

Yakıt problemleri pek çok faktörden kaynaklanabilir. Örneğin, kafa rüzgârları beklenenden daha güçlü olabilir ve planlanan uçuş süresini artırabilir. Pilotun NOTAM sahalarından ötürü rota değişikliği ya da elverişsiz hava koşullarına sahip hava sahalarının etrafından dolaşması gibi senaryolar yakıt sarfiyatını artırabilir. Hava trafik yönetiminden kaynaklı ekstra gecikmeler ve “holding”olarak adlandırılan beklemeler de benzer şekilde yakıt tüketimini artırabilir. Meydan ve pist kapalılığı, acil durumlar ve kötü hava koşulları gibi senaryolar, pilotların alternatif meydana yönelmek için “divert” etmesine yol açabilir. Ayrıca uçakta meydana gelebilecek yapısal ve teknik sorunlar (iniş takımlarının toplanamaması, aerodinamik yüzeylerde yaşanabilecek mekanik/hidrolik problemler, buzlanma vb.) da yakıt kullanımını etkileyebilir. Yakıt sistemiyle doğrudan ilişkili olan boru ve pompa sisteminde ortaya çıkabilecek arızalar ise yakıt sızıntısına sebep olabilir ve planlananın çok ötesinde yakıt tüketimine neden olabilir. Dahası motorlar yeterli yakıtla beslenemeyeceği için (fuel starvation) motor kaybı da yaşanabilir.

Anekdot: Yakıt sızıntısına trajik bir örnek olarak 2001 yılındaki Air Transat 236 sefer sayılı uçuş gösterilebilir. Bakım hatası nedeniyle oluşan yakıt sızıntısı sonucu uçağın Atlantik Okyanusu üzerinde yakıtı bitmiş, ancak pilotlar uçağı 120 km (75 mil) boyunca motorsuz süzdürerek Azor Adaları'na mucizevi bir iniş yapmayı başarmıştır.

Uçak yakıt tüketimini arttıran faktörler.

NOT: Yakıt sızıntısı olması durumunda iniş sonrasında pist yakıtla kontamine olabileceği için pist incelemesi yapılmalıdır. Ayrıca problemin devam etmesi durumunda potansiyel bir yangının önüne geçebilmek için “isolated ramp” koordinesi de yapılabilir.

NOT: Geçmişte kullanılan Minimum Diversion Fuel ve Low on Fuel kavramları artık ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü) standartlarında kullanılmıyor. Bunların yerine, durumun ciddiyetini daha net belirten MINIMUM FUEL ve MAYDAY FUEL terminolojileri getirilmiştir.

Yakıt sorunları, pilotun uçağı emniyetli bir şekilde uçurabilme ve meydana iniş yapabilme kabiliyetini zayıflatabilir. Yakıt olmadan, bir ya da birden fazla motorun durması ve bunun yanı sıra uçağın elektrik sistemlerinde ve kumanda edilmesinde ciddi problemlerin ortaya çıkmasıyla, zorunlu iniş gerçekleşebilir.

Anekdot: Havacılık tarihinde bu duruma "Gimli Planörü" (Gimli Glider) olarak bilinen olay örnek verilebilir. 1983'te Air Canada'nın 143 sefer sayılı Boeing 767 uçağı, metrik sistem (litre/kg) ile imparatorluk sistemi (galon/pound) arasındaki yakıt hesaplama hatası nedeniyle havada yakıtsız kalmış, ancak mürettebat uçağın başarılı bir şekilde süzülmesini sağlayarak, terk edilmiş bir askeri piste indirmeyi başarmıştır.

NOT: Kullanılan yakıtın cinsini ve miktarını bilmek, yakıt boşaltma işleminde de uygulanan, öğrenilmesi gereken adımlardan biridir. Kerosene, ham petrolün damıtılmasıyla elde edilen, yanıcı bir hidrokarbon yakıttır. Geçmişte aydınlatma (gaz lambaları) ve ısıtma için yaygın olarak kullanılırdı.

Sivil havacılıkta kullanılan yakıt tipleri ve özellikleri

Havacılıkta "kerosene" denildiğinde, aslında jet motorları için rafine edilmiş, yüksek saflıkta ve belirli özelliklere (donma noktası, parlama noktası, vb.) sahip bir yakıt kastedilir. Jet A, A-1 ve B, "kerosene tipi" jet yakıtları olarak sınıflandırılır. Tipik olarak minimum 42-48 MJ/kg enerji yoğunluğu değerini karşılayan, başka bir deyişle daha az yakıt ağırlığı ile yüksek enerji yoğunluğu sağlayan yakıt türevleri havacılıkta tercih edilir.

Sivil havacılıkta kullanılan yakıt çeşitleri.

Sivil havacılıkta kullanılan, yolcu ve kargo taşımacılığı yapılan uçaklarda genellikle aşağıdaki yakıtlar kullanılır:

Jet A-1 (Küresel Standart): ABD dışındaki tüm uluslararası ve yerel uçuşlarda kullanılan standart yakıttır. Düşük donma noktası (-47 °C) sayesinde kıtalararası uzun uçuşlar için idealdir.

Jet A (ABD Standardı): Sadece ABD iç hatlarında ve ABD'de orijinli bazı uçuşlarda kullanılır. Donma noktası -40 °C’dir.

Bunlar dışında Jet B’ de (gasoline ve kerosene karışımı) havacılıkta kullanılmaktadır ancak çok daha uçucu olması ve parlama noktasının düşük olması depolanmasını ve taşınmasını risk haline getirdiği için sadece aşırı soğuk iklimlere sahip bölgelerde tercih edilir. Genel havacılık için kullanılan piston motorlu uçaklarda ise kurşun ihtiva eden Avgas kullanılır. Sürdürülebilir hava yakıtı geliştirmeleri için kullanılan biofuel ise alglerden, bitkisel yağlardan ya da biyokütleden elde edilip, Jet A ile karıştırılarak kullanılabilir. Son olarak biyolojik süreçleri içermeyen sentetik yakıtlar (e-fuels) da yenilebilir enerji üretebilmek için uzun vadeli çözümlerden biri olarak görülmektedir.

NOT: Uçakların yakıt deposunda sadece jet yakıtları bulunmaz, bunun yanı sıra anti-icing bileşenler, antibakteriyel ajanlar ve motorların ömrünü uzatan korozyon engelleyici yardımcı bileşenler de yer alır.

Teknik Kavramlar

Final reserve fuel: Genellikle yedek meydan üzerinde, 1,500 ft yükseklikte 30 dakika boyunca bekleme (holding) yapmaya yetecek yakıt miktarıdır.

Pilotlar, yakıt problemleri yaşandığında kontrolörlere durumu ifade edebilmek için “request delay information”, “MINIMUM FUEL” ve “MAYDAY FUEL” kavramlarından istifade ederler (bakınız ICAO Annex 6, 4.3.7).

Request delay information: Karşılaşılan beklenmedik durumlar, pilotun final reserve fuel + yedek meydan yakıtından daha az bir yakıtla iniş yapması ile neticelenebilir. Bu nedenle pilot hesaplamalar yapabilmek için gecikme bilgisi talep edebilir.

MINIMUM FUEL: İniş için (mutabık olunan/karar verilen) belirli bir meydana müsaade edilen bir uçağın, mevcut müsaadesinde, daha da gecikmesine sebep olacak bir değişiklik yapılması halinde, planlanmış final reserve fuel'in altına düşülerek inişin gerçekleşme ihtimalini ifade eden yakıt seviyesidir.

Bu bir acil durum değildir, iniş önceliği de gerektirmez. Fakat ilave gecikmelerin olması halinde acil durumun meydana gelebileceğinin göstergesidir. Kontrolörü, içinde bulunulan durumun hassasiyetinden haberdar etme ve ikaz amaçlıdır. Kontrolör bu durumdaki bir trafiğin kontrolünü transfer edecek ise, diğer ATC ünitesini uçağın yakıt durumundaki hassasiyetinden haberdar edecektir. Örneğin ACC’den yaklaşmaya devirlerde, MINIMUM FUEL bilgisi aktaran trafiğin durumu koordine edilmelidir.

MAYDAY (3X) FUEL: En yakın elverişli meydana emniyetli bir inişin, ancak planlanmış final reserve fuel'in altına düşülerek gerçekleşeceği hesaplanan yakıt miktarıdır. Bu durum hava aracı için acil (emergency) bir durum olarak nitelendirilir.

Kontrolörler ne yapmalı?

- Yakıt sarfiyatını minimum düzeyde tutmak amacıyla hava aracına en ideal seviye (optimum seviye) tahsis edilir veya daha yüksek bir potansiyel enerjiye sahip olabilmesi için pilot inisiyatifinde daha yüksek uçuş seviyesi tercih edilebilir. (Örneğin B737 için “glide ratio” 1/20 civarındadır, yani her 1 metre alçalış için 20 metre yatay mesafe kat edebiliyor.)
- Askeri bir meydan ya da kontrolsüz bir bölgeye iniş olabilir, uçağın son pozisyonu ve zamanı kaydedilir,
- İniş yapılacak meydan bu durumdan haberdar edilir,
- Eğer gerekliyse pilota, en yakın meydan ve gerekli meydan bilgileri, (pist, uzunluğu, rakım, SSY cihazları ve frekanslar) iniş meydanındaki meteorolojik şartlar bildirilir,
- Hava aracının ATC kaynaklı pas geçmesine müsaade edilmemelidir,
- POB ve Tehlike madde (dangerous goods or hazmat) taşıyıp taşımadığı sorulur,
-Meydan Acil Durum Yönetmeliğine uygun hareket edilir.

ASSIST framework kullanımı.

Yakıt acil durumlarında ASSIST checklist kullanımı:

Acknowledge / Yakıt acil durumunun doğru alındığı ve anlaşıldığını pilota bildirin. Mümkünse uçağın frekansını değiştirmeyin.
Separate / Uçağı diğer uçaklardan ayırın.
Silence / Acil olmayan çağrılar yapmayın ve mümkün olduğunda ayrı frekans (discrete) kullanın.
Inform / İlgili ATC ünitelerini ve amirinizi bilgilendirin ve bilgi dağılımını yapın.
Support / İstenilen ve gerekli görülen bilgiler ile uçuşu destekleyin. İniş için uygun meydan(lar) ile ilgili bilgileri temin edin.
Time / Mürettebata problemlerini çözmek için zaman sağlayın, baskı oluşturmayın.