 |
| Cynefin Çerçevesi ve ATCO Özelinde Uygulaması |
Modern havacılık endüstrisi; insan, makine, teknoloji ve çevrenin karmaşık etkileşiminden oluşan devasa bir sosyo-teknik yapıdır. Bu sistemin güvenliği ve verimliliği, büyük ölçüde sistem içindeki insanların performansına ve karşılaştıkları dinamik durumları anlama, yorumlama ve bunlara uygun şekilde yanıt verme yeteneklerine bağlıdır. ATM ve ATC özelinde ise Hava trafik kontrolörleri (ATCO), sistem içerisindeki en kritik unsurlarından biridir ve sürekli değişen, dinamik bir çalışma ortamında anlık ve isabetli kararlar almak zorundadır. Operasyonel emniyetten ödün verilmeyen, kompleksitenin yüksek olduğu safety-critical domainlerde, tek tip bir yönetim veya karar alma yaklaşımı yeterli değildir. İşte bu noktada, durumları doğasına göre sınıflandırmaya ve her duruma uygun yanıtı belirlemeye yardımcı olan "Cynefin çerçevesi" önemli bir kavrayış sunmaktadır.
Cynefin Çerçevesine Genel Bakış
Dave Snowden tarafından 1999 yılında geliştirilen Cynefin
çerçevesi, bir sınıflandırma modeli olmaktan ziyade, karar alıcıların durumları
anlamlandırmasına yardımcı olan bir bakıma “sense-making” (anlamlandırma) olarak
nitelendirilen bir araçtır. Temel amacı, karşılaşılan durumun doğasını
belirleyerek, o duruma en uygun yönetim ve karar alma stratejisini ortaya
koymaktır. Başlangıçta yönetim ve liderlik alanlarına odaklanan Cynefin
çerçevesi, zamanla farklı disiplinleri de içine alarak bütüncül (holistik) bir
anlama aracına dönüşmüştür. Cynefin çerçevesi, sistemin neden-sonuç
ilişkilerinin belirginliği ve öngörülebilirliği temelinde durumları beş temel kontekse
ayırarak ele alır.
1. Açık Alan (Clear / Simple)
2. Komplike Alan (Complicated)
3. Karmaşık Alan (Complex)
4. Kaotik Alan (Chaotic)
5. Düzensizlik (Disorder / Confusion)
Alanların Özellikleri ve Yönetim Yaklaşımları
Her Cynefin alanı, farklı özelliklere ve bu özelliklere
uygun karar alma süreçlerine sahiptir:
- Açık/Basit Alan: Bu alanda neden-sonuç ilişkisi
açıktır ve herkes tarafından bariz bir şekilde görülebilir. Durumlar kolay
gözlemlenebilir, paternler tekrarlanır ve sonuçlar genellikle öngörülebilir. Karar
alma açısından sense-categorize-respond şeması takip edilir. Kısaca mevcut
durum algılanır, önceden belirlenmiş kategorilere yerleştirilir ve en iyi
pratik veya standart prosedür uygulanır. Açık alandaki görece yüksek başarı ve
belirginlik, bazı durumlarda tehlike sinyallerine davetiye çıkarabilir ve rehavete
yol açabilir. Durumların aşırı basitleştirilmesi veya geçmiş deneyimlerin yeni
durumlara körü körüne uygulanması handikaplar doğurabilir. Çünkü dinamik bir
şekilde bağlam değişirse, Kaotik alana ani bir düşüş (chaotic cliff) söz konusu
olabilir.
- Komplike Alan: Neden-sonuç ilişkileri mevcuttur
ancak ilk bakışta belirgin değildir ve analiz ya da uzmanlık gerektirir. Birden
fazla doğru bulunabilir ve bu bağlamda "bilinen bilinmeyenler" alanı
olarak da betimlendirilir. Karar alma süreci sense-analyze-respond
şeklindedir. Durum algılanır, analiz edilir (genellikle uzmanlar aracılığıyla)
ve yeterince iyi bir alternatif seçilerek, uygulanır. Bu yönüyle en iyi
uygulamayı bulmak yerine yeterince iyi uygulama seçeneğine odaklanmak makuldür, çünkü farklı uzmanlık veya
analiz yöntemleri problemlere farklı çözümler sunabilir. Uzmanlar farklı
görüşler veya egolar nedeniyle bir karara varamayabilirler, “analiz felci”
olarak adlandırılan bu fenomen ciddi problemlere yol açabilir. Öte yandan uzmanlara
aşırı güvenmek ve uzman olmayanların yaratıcı ve yapıcı fikirlerini göz ardı
etmek de tehlikelidir.
- Karmaşık Alan: Bu alanda neden-sonuç ilişkileri
ancak geriye dönük olarak anlaşılabilir. Öngörülemezlik hakimdir ve tek bir
doğru cevap yoktur. Bir başka deyişle burası "bilinmeyen
bilinmeyenler" alanıdır. Karar alma süreci probe-sense-respond
şeklindedir. Bağlamı anlayabilmek için belirsizlik faktörleri indirgemeci bir
şekilde alt bileşenlere ayrılarak, aşamalı ve deneysel çözümler üretilmeye
çalışılır. Lineer (doğrusal) ilişkilerin olmaması ve belirsizlik durumları
başlıca sorunlardır. Denemelerden kaçınmak ya da başarısızlığa tolerans
göstermemek karmaşık alandaki işleri daha da güçleştirir.
- Kaotik Alan: Bu alanda neden-sonuç ilişkileri
anlaşılamaz durumdadır ve öngörülemezlik çok yüksektir. Sistem stabil olmadığı
için düzeni bir an önce sağlamak birinci önceliktir. Karar alma süreci act-sense-respond
şeklindedir. Özetle içgüdüsel veya acil bir eylemde bulunulur bu eylemin sistem
üzerindeki etkisi algılanır akabinde de durumu stabilize etmek veya daha
yönetilebilir bir alana (genellikle karmaşık ya da komplike) taşımak için yanıt verilir. Hızlı
kararlar alınması gerektiği için lider kültü ve egosunu besleyebilir.
- Düzensizlik: Diyagram olarak göz atıldığında Cynefin
çerçevesinin merkezinde yer alır ve karar alıcının hangi alanda olduğunu kesin
olarak belirleyemediği durumu yansıtır. Bu durum, bilgi eksikliğinden,
belirsizlikten veya durumun farklı kısımlarının farklı alanlara ait olmasından
kaynaklanabilir. Bu bağlamda insanlar genellikle karşılaştıkları duruma, kendi kişisel
tercihleri veya en iyi bildikleri alan doğrultusunda yanıt vermeye eğilimlidirler.
Durumu daha küçük, tanımlanabilir parçalara ayırmak ve her parçayı ilgili alana
yerleştirmek bir çözüm sunabilir.
 |
| Cynefin Çerçevesi ve farklı durumların karşılık geldiği alanlar. |
Hava trafik kontrolü, doğası gereği dinamik ve değişken bir
ortamdır ve ATCO'lar gün içinde Cynefin'in farklı alanlarına hızla geçiş
yapabilirler. Cynefin çerçevesi, ATCO'ların karşılaştıkları durumun doğasını
doğru bir şekilde teşhis etmelerine ve buna uygun karar verme stratejisini
benimsemelerine yardımcı olabilir.
Basit Alan: Hava trafik kontrolörlerinin mesailerinin
büyük bir kısmı bu alanda yer alır. Standart Operasyon Prosedürleri (SOP),
anlaşma mektupları, koordinasyon usulleri ve kontrol listelerinin kullanımı
gibi pratikler rutin operasyonun yönetiminde kolaylıklar sunar.
Komplike Alan: Operasyonun dahilinde öngörülebilen
senaryolar ortaya çıkar ve iş yükü limitlerine yaklaşıldıkça farklı uzmanlık
alanlarının devreye girmesi gerekir. Örneğin ilgili bir sektör içerisinde
trafik yoğunluğunun sürekli artan bir trende sahip olduğu gözlemlendiğinde;
hava sahası dizaynından, hava sahası kullanıcılarının taleplerine, FUA
uygulamalarından ATCO’nun “tactical” yönetimine kadar çok sayıda uzmanın bir arada çalışması ve iş birliği geliştirmesi değerlidir. Bu sayede
bahsi geçen domainlerdeki veriler de daha iyi analiz edilebilir ve sentez
fikirler ortaya çıkabilir.
EUROCONTROL'ün 2024 tarihli raporuna göre, Avrupa'daki uçuş sayısının 2023'te 10.2 milyona ulaştığı ve 2024'te 10.6 milyon, 2025'te ise 11.1 milyon uçuşa ulaşarak pandemi öncesi seviyeleri aşması beklenmektedir. Bu artış, hava sahası kapasitesini ve kontrolörlerin iş yükünü doğrudan etkileyerek basit durumları komplike hale getirebilmektedir [1].
Karmaşık Alan: ATM ve ATC özelinde birden fazla
unsurun beklenmedik ve öngörülemeyen bir şekilde etkileşime girmesi durumu kompleksite
seviyesini dramatik bir şekilde arttırır. Örneğin, hava sahasında yetkisiz bir
drone'un tespit edilmesi ve aynı anda farklı bir bölgedeki bir yolcu uçağının
motor arızası bildirmesi gibi olayların birleşimi, standart prosedürlerin
ötesinde bir karmaşıklık yaratabilir. ATCO, gelişmekte olan durumu tam olarak
anlayamayabilir ve sonuçları öngörmede başarısız olabilir. Bu durumda,
öncelikleri doğru belirlemek, senaryo özelinde inisiyatif alıp kontrollü
"denemeler" yapmak başa çıkma stratejileri olarak benimsenebilir.
FAA verilerine göre, pilotlar tarafından bildirilen yetkisiz drone görülme vakaları son yıllarda ciddi bir artış göstermiştir. Örneğin, 2023 yılında 2.000'den fazla vaka rapor edilmiştir [2]. Bu durum, "bilinmeyen bilinmeyenler" alanına bir örnektir; çünkü bir drone'un niyeti, kabiliyetleri ve operatörünün kim olduğu hemen anlaşılamayabilir, bu da ATCO'lar için öngörülemeyen bir karmaşıklık yaratır.
Kaotik Alan: Acil durum senaryoları, gözetleme ya da radyo
iletişim sistemlerinin çökmesi veya beklenmedik bir kriz anı kaotik alan olarak
betimlenebilir. Tabi olarak öncelik kaos halinde çıkıp, düzeni tesis
etmektedir. ATCO, durumu analiz etmek veya olası çözümleri düşünmek için yeterli
zamana sahip olmayabilir. Zaman aleyhte işlediği için operasyon dinamikleri
içerisinde hızla makul kararlar alabilmek oldukça kıymetlidir.
Birleşik Krallık'ta Ağustos 2023'te yaşanan Ulusal Hava Trafik Hizmetleri (NATS) sistem arızası, bir günde 1.500'den fazla uçuşun iptal edilmesine, on binlerce yolcunun mahsur kalmasına ve hava trafiğinin günlerce aksamasına neden olmuştur [3].
Sonuç
Cynefin çerçevesi, havacılık profesyonelleri ve düzenleyiciler için güçlü bir anlam çıkarma ve karar alma aracıdır. Durumların; Basit, Komplike, Karmaşık ve Kaotik alanlardaki doğasını irdeleyerek, ATCO'lar her duruma en uygun kararlar alabilmede stratejiler geliştirebilirler. Bahsi geçen alanlar arasındali geçişlerin farkında olmak ve Düzensizlik durumunun tehlikelerinden kaçınmak, havacılık emniyetini sağlamada hayati öneme sahiptir. Cynefin, "en iyi yol" yerine, duruma uygun, adaptif ve esnek yaklaşımların benimsenmesini teşvik ederek, havacılık sisteminin sürekli değişen ve karmaşık doğasıyla başa çıkmada önemli bir rehberlik sunar. Son olarak Cynefin çerçevesinin sadece bir teşhis aracı değil, aynı zamanda proaktif bir hazırlık ve eğitim aracı olarak da kullanılabilir. Örneğin, ATCO eğitim simülasyonlarının, kontrolörleri farklı Cynefin alanları arasında geçiş yapmaya zorlayacak şekilde tasarlanması karar alma süreçlerini deneyimleme de fark yaratabilir.
Kaynaklar:[1] EUROCONTROL Forecast 2024-2030 Update - Spring 2024.
[2] Drone Sightings Near Airports, https://www.faa.gov/uas/resources/public_records/uas_sightings_report
[3] Independent Review of NATS (En Route) Plc’s Flight Planning System Failure on 28 August 2023, CAP2993, Final Report. (alert-passed)
Lütfen ofansif bir dil kullanmadığınızdan, yapıcı öneriler ve eleştirilerde bulunduğunuzdan emin olun. Yorumlar denetlendikten sonra uygun bulunursa yayımlanmaktadır. Anlayışınız için teşekkürler.